Punih 75 godina nakon usvajanja Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, a dan ranije Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, svijet je izgledno bliže haosu i opštem sukobu nego što je bio neposredno nakon završetka drugog globalnog rata. Iako su sukobi trenutno ograničenog regionalnog karaktera, postavlja se pitanje zločina, odgovornosti te institucionalne mogućnosti procesuiranja odgovornih za stradanja. Oba pomenuta dokumenta, uz međunarodnu sudsku praksu te još neke multilateralne povelje, bitna su za razumijevanje pravne strane današnje situacije na Bliskom istoku te na istoku Evrope, u Ukrajini. Tvrdnje o počinjenim ratnim zločinima, uključujući i genocid, predmet su ostrašćenih političkih rasprava, ali i verbalnih konfrontacija običnih ljudi. Demonstracije za podršku Palestincima prvobitno su zabranjene u nekim zemljama, poput Francuske, paralelne demonstracije održane su u drugim, poput Britanije, društva i političke elite su podijeljene u trećim, poput Bosne i Hercegovine.
Pravda i odgovornost
Pitanje pravde i odgovornosti postavlja se od početka oba sukoba. Grupa međunarodnih pravnika i aktivista zalaže se za osnivanje tribunala za zločin agresije, temeljen na praksi suda u Nürnbergu koji je procesuirao zločine protiv mira. Britanski jurist Philippe Sands počeo je kampanju za osnivanje takve institucije svega nekoliko dana nakon početka “specijalne vojne operacije” Rusije protiv Ukrajine. Sands u svojim tekstovima napominje simboličnost zemlje-žrtve jer su u blizini Lavova (Lemberg, Lwów, Львов, Львів; zavisno od jezika zemlje koja je vladala glavnim gradom Galicije u današnjoj zapadnoj Ukrajini) rođeni i studirali na tamošnjem univerzitetu pravnici zaslužni za termine “zločin protiv čovječnosti” (Hersch Lauterpacht) te “genocid” (Raphael Lemkin), obojica Jevreji koji su, izbjegavši holokaust, svoje glavne doprinose dali britanskom i američkom pravu te međunarodnom humanitarnom pravu. Iako Lauterpacht nije izumio termin “zločin protiv čovječnosti”, on je zaslužan za njegovo uvođenje u sudsku praksu nakon Drugog svjetskog rata.
Ambasadori sila Antante, Rusije, Francuske i Velike Britanije, koristili su termin u deklaraciji poslanoj Visokoj porti u Istanbulu 1915. godine zbog zločina protiv Armena. Istorijska ironija je da je u prvom draftu teksta opis bio “zločin protiv kršćanstva i civilizacije”, pa tek u kasnijoj verziji, nakon protivljenja Francuske i Britanije ruskom prijedlogu, upotrijebljen je termin “zločin protiv čovječnosti i civilizacije” koji je kasnije Lauterpacht uveo u sudsku praksu. Distinkcija ove kriminalne radnje od genocida razlikuje, recimo, savezničko bombardovanje Dresdena od zločina holokausta na teritorijama koje su nacisti kontrolisali.
Dok Turska Republika sve vrijeme osporava genocid nad Armenima, negiranje genocida nad Jevrejima tokom Drugog svjetskog rata više je individualnog karaktera te je u nekim zemljama krivično kažnjivo djelo. Suočavanje s prošlošću problematično je za individue, ali i za nacije, kao što je i karakterizacija ratnog zločina i njegovo kažnjavanje.
Briga za sunarodnike u drugim zemljama često se koristi kao paravan za agresiju. Hitlerovo ukazivanje na diskriminaciju Nijemaca van Njemačke, koji su u međuratnom periodu bili, uz Jevreje, najveća nacionalna manjina u Evropi, prethodilo je njegovom pokušaju osvajanja svijeta. Zbog toga je tim kreatora Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima ustanovio ova prava kao individualna, a ne kolektivna, pa je tako i odgovornost za njihovo kršenje individualna. Nisu Turci odgovorni za genocid nad Armenima, već vrh mladoturskog režima i sami izvršioci zlodjela. Nisu Nijemci odgovorni, već nacistički režim uz učesnike u izvršenju holokausta. Nisu Palestinci odgovorni za masakr nad jevrejskim civilima u Izraelu, već je to Hamas. Nisu Izraelci odgovorni za zločine u Gazi i masovna stradanja Palestinaca, već je to vlada Benjamina Netanyahua uz neposredne počinitelje zločina. Važno je to imati na umu na 75-godišnjicu usvajanja Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima.
Prije dva mjeseca, tri dana po početku najnovijeg rata na Bliskom istoku, tokom polusatne rasprave u programu jedne politički desno orijentisane britanske televizije, ustvrdio sam da su i Hamas i Izrael počinili i da su odgovorni za ratne zločine. Moji sagovornici iz vrha bezbjednosnog establišmenta nisu se usprotivili mojoj tvrdnji, ali nisu koristili iste izraze i elaborirali su pravo države na odbranu. Na Zapadu, među političkom desnicom, dominira stav da je Hamas, kao što i jeste, počinio teške ratne zločine te da Izrael ima pravo da se brani, što je također tačno, ali trebalo im je još nekoliko dana strahota u Gazi uzrokovanih izraelskim napadima da se u taj narativ uključi i činjenica da Izrael kao država također čini ratne zločine, iako je to bilo očito od prvog dana.
Institucija opravdanosti rata kada je država napadnuta uspostavljena je u međunarodnom humanitarnom pravu. Povelja Ujedinjenih naroda navodi da je upotreba sile opravdana i dozvoljena u samo dva slučaja – ako se država brani ili ukoliko upotrebu sile autorizuje Savjet bezbjednosti UN-a. Dok je autorizacija jasna, ili je ima ili je nema – posljednji put je upotrijebljena za napad na Libiju 2011. godine, pravo na odbranu države je u srži spora jer države tumače akcije na različite načine.
”Jus ad bellum”, grana prava koja se bavi legalnošću rata, utvrđuje opravdanost upotrebe sile i provjerava često fluidne tvrdnje država, od zemlje koja nije u ratu, države koja se brani, preko preventivne do kolektivne odbrane. Složenost upotpunjava pitanje statusa u sukobu, da li strana koja nije država može uživati pravnu zaštitu te da li je, kao takva, obavezna na poštivanje međunarodnog humanitarnog prava. Sutkinja Međunarodnog rezidualnog mehanizma za krivične sudove Margaret de Guzman argumentirala je da “izgleda nema normativne osnove za izuzeće nedržavnih aktera od odgovornosti za zločine protiv čovječnosti”. Slijedeći ovakvo viđenje, akcije Hamasa, ciljanje civila, njihovo ubijanje, odvođenje talaca, neselektivno gađanje naselja u Izraelu, potpadaju pod ovu vrstu kriminalnih djela.
Izrael, pozivajući se na samoodbranu, zatvorio je dotok hrane, vode, energenata, opkolio je prostor Gaze ne dozvoljavajući prolazak civila, neselektivno gađao naselja u Gazi ubivši veliki broj civila, raseljeno je 75 posto stanovnika. Neproporcionalnost reakcije je sada već stalna stavka izraelskih akcija, što je osnova za ratni zločin. Dok mu jedna grana prava omogućava upotrebu sile, druga grana prava koja se bavi načinom ratovanja, “jus in bello”, shodno učinjenom, navodi da je Izrael počinio teške ratne zločine bez obzira na legalnost upotrebe sile, kojoj nedostaje proporcionalnost u ovom slučaju.
Složenost analize dodatno komplikuje status Palestine: da li je ona država? U kojim granicama je Izrael država? Već ovdje je vidljivo da traženje odgovora na ova pitanja kreira mogućnosti za pravne stručnjake da interpretiraju i reinterpretiraju iste činjenice na suprotne načine. Konvencija iz Montevidea 1933. godine navodi četiri ključna elementa moderne države, od kojih je jedan jasno definisana teritorija, što na Bliskom istoku nije slučaj. Unutrašnji sukob i međunarodni sukob se različito pravno uređuju.
Međutim, ostavljajući pravo po strani, ljudski je poistovjetiti se sa milionima žrtava na Bliskom istoku, Ukrajini, ali i ostatku svijeta. Uprkos opštoj prihvaćenosti Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, Povelje UN-a, četiri Ženevske konvencije te dva dodatna protokola (treći je za ovu temu manje bitan), konačno i Konvencije o genocidu, jasno je da se zločin dešava pred očima svijeta na više geografskih prostora. Jemen, Sirija, Južni Sudan samo su neka područja koja trenutno ne pune novinske stupce jer je fokus na dva sukoba gdje Zapad iskazuje veći interes nego u drugim dijelovima svijeta.
(Ne)obećani raj
Iznesene činjenice navode da je pravda možda nedostižna u savremenom svijetu. Selektivno prihvatanje međunarodnih ugovora i normi je problematično, što je vidljivo i iz ograničene nadležnosti Međunarodnog krivičnog suda. SAD, Rusija, Kina, Indija, ali i Ukrajina i Izrael, nisu potpisale i ratifikovale Rimski statut o ustanovljenju globalnog suda. Ukrajina je 2014. prihvatila jurisdikciju MKS-a za zločine počinjene na njenoj teritoriji bez obzira na nacionalnost počinitelja, što omogućava procesuiranje zločina koje vojne trupe i njihovi nalogodavci počine u ovoj zemlji. Palestina je članica ovog suda te stoga, barem teoretski, postoji pravna mogućnost procesuiranja odgovornih, kako sljedbenika Hamasa tako i počinitelja na izraelskoj strani.
U “Pismu iz zatvora u Birminghamu” Martin Luther King je 1963. godine napisao da “nepravda bilo gdje je prijetnja pravdi svugdje”. I zbog toga potrebno je zahtijevati pravdu, odgovornost onih koji ugrožavaju osnovna ljudska prava – pravo na život, slobodu misli i izražavanja, slobodu generalno, pravo na obrazovanje i posao, prevenciju od torture… Prava i slobode nekada ugrožavaju druge države, a nekada sopstvena. Ugledni britanski istoričar sa njujorškog Columbia University Mark Mazower naveo je da “postratni trijumf ljudskih prava može biti ispričan na optimističan način”, ali je to također i sredstvo državnih interesa. Stoga potrebna je obazrivost kada govornici preglasno navode da će prosperitet i opšte blagostanje biti posljedica naredne političke akcije države, partije, karizmatičnog pojedinca, pojedinke. Karl Popper, kreator definicije “otvorenog društva”, svojedobno je napisao da “oni koji obećavaju raj na zemlji, nikada nisu proizveli bilo šta osim pakla”. Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima svojim tekstom prije 75 godina nije obećala raj na zemlji, ali je sigurno spriječila pakao, ma koliko današnjica tmurno izgledala.
